Η Φιλοσοφία της βούλησης του Schopenhauer και η μουσική ως ιδέα του κόσμου-Γράφει η Ελένη Μοσχοβούδη

Στην πραγματεία που δημοσίευσε το 1818 με τίτλο Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση, ο ανορθολογικός ιδεαλιστής Arthur Schopenhauer υποστήριξε, αν όχι το πρωτείο της μουσικής έναντι των υπόλοιπων τεχνών, τουλάχιστον την εξαίρεσή της από τη γενική αισθητική τους.

Το έργο, το οποίο συγκαταλέγεται ανάμεσα στα σημαντικότερα του φιλοσόφου, χωρίζεται σε πέντε ενότητες: τέσσερα βιβλία και ένα παράρτημα για την καντιανή μεταφυσική.

Τα δύο πρώτα βιβλία ασχολούνται με τη διπλή πτυχή του κόσμου ως παράστασης, και στη συνέχεια ως βούλησης, στη γλώσσα της γνωσιολογίας και της μεταφυσικής, ενώ τα δύο τελευταία βιβλία πραγματεύονται τις αισθητικές και ηθικές συνέπειες.

Ο Schopenhauer δίνει έμφαση κυρίως στο ρόλο του κύριου κινήτρου της δράσης των ανθρώπων, το οποίο ονομάζει Βούληση.

Σύμφωνα με τη θεωρία του υπάρχουν δύο πτυχές του κόσμου: η παράσταση (κόσμος φαινομένων) και η βούληση (κόσμος νοουμένων), που είναι το πράγμα καθεαυτό στην εμφάνιση.

Ο κόσμος ως παράσταση αποτελείται από επιμέρους αντικείμενα που είναι αιτιολογικά συνδεδεμένα μεταξύ τους. Τα πράγματα του φαινομενικού κόσμου έχουν μεταξύ τους σχέσεις χώρου και χρόνου και συνδέονται μέσω αιτιακών νόμων.

Ο κόσμος ως βούληση είναι η αδιαφοροποίητη εσωτερική φύση όλων των αντικειμένων.

Η βούληση γίνεται γνωστή άμεσα και στενά, σε κάθε μεμονωμένη περίπτωση. Ο νοούμενος κόσμος κυριαρχείται κατά τον Schopenhauer από μια ανορθόλογη και απεριόριστη παρόρμηση, την οποία ονόμασε «Βούληση για ζωή».

Ο κεντρικός άξονας στον οποίο στηρίζεται η συγκεκριμένη θεωρία είναι η αδυναμία της ολοκληρωτικής εκπλήρωσης των συναισθηματικών και σωματικών επιθυμιών, η οποία προκύπτει από την ατέρμονη επιδίωξη της ικανοποίησης από τη βούληση και τελικά τη μη ικανοποίησή της.

Η βάση της απαισιοδοξίας που χαρακτηρίζει τον Schopenhauer ως φιλόσοφο βρίσκεται στη θέση ότι στη φύση διενεργούνται συγκρούσεις και επικρατεί μια συνεχής πάλη και διαμάχη επιθυμιών, μέσα από την οποία προκύπτουν νικητές και ηττημένοι.

Μόνο η Τέχνη αποτελεί διέξοδο από την απαισιοδοξία και μπορεί να κάνει τη ζωή υποφερτή.
Η φύση της υποκείμενης πραγματικότητας, της βούλησης είναι σε συνεχή αναζήτηση μιας λύσης, η οποία είναι δυνατή μόνο από τον ίδιο τον αφανισμό της ύπαρξης .

Με βάση αυτή του τη διαπίστωση, ο Schopenhauer θεωρεί ότι σκοπός των Τεχνών είναι η αποκάλυψη της ουσίας, της αλήθειας πίσω από τα φαινόμενα, δηλαδή της Βούλησης.

Η μουσική, έχει σύμφωνα με τον φιλόσοφο, την ικανότητα να κοινωνεί αυτήν την ουσία των πραγμάτων, την Ιδέα τους, απευθείας, άμεσα.

Η κοινώνηση αυτή όπως λέει ο φιλόσοφος, είναι «πολύ οικεία, απείρως αληθινή και εύστοχη, αφού κατανοείται στιγμιαία από τον καθένα.»

Ενώ οι άλλες τέχνες αποκαλύπτουν τη Βούληση μέσω γενικών εμπειρικών παραστάσεων, Ιδεών, η μουσική αποτελεί «άμεση απεικόνιση της ίδιας της βούλησης.»

Με την έννοια αυτή, η ίδια είναι μια «Ιδέα του Κόσμου», είναι με κάποιον τρόπο, η εσωτερική, ενορατική αποκάλυψη του κόσμου: «Εάν επιτυγχάνετο να δοθεί με έννοιες μια εντελώς ορθή, πλήρης και λεπτομερειακή εξήγηση της μουσικής, άρα μια διεξοδική επανάληψη όλων όσων η μουσική εκφράζει, τότε αυτό θα ήταν αμέσως μια διεξοδική επανάληψη κι εξήγηση του κόσμου σε έννοιες ή ταυτόσημη με μια τέτοια, επομένως θα ήταν αληθινή φιλοσοφία.»

Στους βαθύτερους φθόγγους της αρμονίας, στη φωνή του μπάσου, ο Schopenhauer αναγνωρίζει την κατώτερη βαθμίδα αποκάλυψης της Βούλησης στη φύση, τη βαθμίδα της ανόργανης ύλης.

Στις μεσαίες φωνές, την οργανική ύλη και το ζωικό βασίλειο, ενώ στην ανώτερη μελωδική φωνή, τον κόσμο της ανθρώπινης ελευθερίας, όπου η Βούληση αναδεικνύεται εμφανέστατα: «η μελωδία διηγείται την ιστορία της φωτισμένης από τη σύνεση βούλησης, της οποίας η αποτύπωση στην περιοχή της πραγματικότητας είναι η σειρά των πράξεών της.»

Η μελωδία σύμφωνα με τον Schopenhauer , εκφράζει τις θεμελιώδεις καταστάσεις της ανθρώπινης ψυχής στην κίνησή της από την ικανοποίηση στην οδύνη και πάλι πίσω. Υπό αυτήν την έννοια, ο κόσμος ωσάν ένα ηχητικό αντίγραφο, είναι ένας κόσμος αρμονικά οργανωμένος, όπου κάθε βαθμίδα εξαντικειμενίκευσης της βούλησης προϋποθέτει όλες τις υπόλοιπες και στη βασική βαθμίδα της οποίας θεμελιώνονται όλες οι υπόλοιπες.

Είναι ένας κόσμος όπου κάθε διαφωνία (επιθυμία βούλησης) λύνεται υποχρεωτικά σε μια συμφωνία (ικανοποίηση της βούλησης) και όπου ο ανθρώπινος βίος, τον οποίο υποτίθεται ότι αναπαριστά η μελωδία, είναι ένας βίος έλλογα συνετός.

Το γεγονός παρ’ όλα αυτά, ότι η μουσική: «διηγείται την πιο κρυφή ιστορία της βούλησης, απεικονίζει κάθε διέγερση, κάθε ορμή, κάθε κίνησή της, όλα όσα ο Λόγος αντιλαμβάνεται στην πλατιά και αρνητική έννοια ‘συναίσθημα’», δεν αναιρεί την έλλογη μορφή με την οποία διαμεσολαβούνται αυτά τα συναισθήματα.

Ο ίδιος ο Schopenhauer έχει αλλού υποστηρίξει άλλωστε ότι σε αντίθεση με το ζώο, ο Λόγος με τον οποίο είναι προικισμένος ο άνθρωπος του παρέχει κάθε είδους κίνητρα που ενδέχεται να τον αποπροσανατολίσουν από τα κρυμμένα για τη συνείδησή του αληθινά κελεύσματα της βούλησής του: «μόνον ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει ή να πράξει άλλα από αυτά που πραγματικά θέλει και αποκτώντας επίγνωση του γεγονότος, να μετανοήσει.»

Ο Λόγος, σε αντίθεση με τη διάνοια, παρέχει τα διαρκή κίνητρα για ένα βίο όσο γίνεται πιο ανώδυνο και αποτελεσματικό.
Ο Λόγος επομένως στον Schopenhauer έχει έναν μάλλον τεχνικό χαρακτήρα, που τόσο στον Kant όσο και στον Hegel αποδίδεται στη διάνοια.

Στη μεταφυσική του της μελωδίας, επιχειρεί μία πρώτη σημασιολογική προσέγγιση της μουσικής φόρμας, όπου εκφραστικές σημασίες σχετίζονται στενά με μουσικούς χαρακτήρες.

Δεδομένου ότι η μουσική δε μιλά με παραστάσεις αλλά αποδίδει μόνο τον γενικό χαρακτήρα των περιεχομένων που εκφράζει, τη βαθύτερη τους ουσία εν γένει, ο φιλόσοφος αποδεσμεύει τη μουσική από την απλώς συμβολική της σχέση με τα περιεχόμενα και την προσεγγίζει στα ιδανικά του φορμαλισμού.

Τέλος, στο σημείο αυτό να επισημάνω ότι και ο R. Wagner θεμελίωσε αργότερα πάνω σε αυτόν τον ισχυρισμό τις ώριμες μουσικοαισθητικές του επιλογές: «η μουσική είναι αυτή που εκφράζει την ουσία του δράματος, ενώ το κείμενο και η σκηνική δράση δεν αποτελούν παρά ορατές διασαφηνίσεις/συγκεκριμενοποιήσεις αυτής της δραματικής ουσίας που αποδίδεται από την ορχήστρα.»

πηγή : www.athenswest.gr